Yangi O‘zbekistonda mahalla instituti
Asrlar davomida bizning yurtimizda mahalla muhim joy sifatida xizmat qilib kelgan, unda jamoat fikri shakllanib, aholining muammolari hal qilingan va an'analar yaratilgan.
O‘zbekistondagi mahalla faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: qonuniylik, inson huquq va erkinliklarining ustuvorligi, demokratiya, oshkoralik, ijtimoiy adolat, mahalliy ahamiyatga ega masalalarni mustaqil hal etish, jamoaviy yordam, ijtimoiy hamkorlik, mahalliy urf-odatlar va an’analarga hurmat. Fuqarolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi va jamiyatdagi mavqeidan qat’i nazar, o‘zini-o‘zi boshqarish huquqiga ega.
Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish tizimi demokratiyaning ajralmas qismidir. Shu sababli, kuchli huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etayotgan yurtimizda mahallaning demokratik boshqaruv tizimi sifatidagi roli va ahamiyati oshib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2020-yil 18-fevralda qabul qilingan "Ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini qo‘llab-quvvatlash va oilalar hamda ayollar bilan ishlash tizimini yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi farmonida belgilangan maqsad va vazifalar amalga oshirilmoqda.
Shu davrda "mahalla – sektor – Xalq qabulxonasi – mahalla" tamoyili asosida aholi muammolarini aniqlash va hal qilish bo‘yicha samarali hamkorlik tizimi joriy etildi. Mahallaning davlat va fuqarolar o‘rtasidagi ishonchli ko‘prik sifatida shakllanishi uchun ko‘plab kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Mahalla institutining rivojlanishiga to‘xtaladigan bo‘lsak, Prezidentimiz tomonidan taklif etilgan noyob "mahallabay" tizimini alohida ta’kidlash lozim. Ushbu tizimda har bir mahalla fuqarolar yig‘inida tijorat banklari, mahalla raislari, sektor rahbarlari, bandlik va mehnat munosabatlari, soliq, moliya, iqtisodiy rivojlanish va kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha mas’ul mutasaddilar birgalikda faoliyat yuritadilar. Birgalikda oilalar holatini o‘rganib, muammolarni hal qilish uchun "yo‘l xaritalari" ishlab chiqiladi. "Mahallabay" tizimi uch bosqichda amalga oshiriladi.
Davlat va jamiyat qurilishining takomillashtirish jarayonida mahallaning jamiyat hayotidagi o‘rni tobora kuchayib bormoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev bir necha bor ta’kidlaganidek, zamonaviy mahalla nafaqat huquqiy, balki moddiy-texnik jihatdan ham yetarli bazaga ega bo‘lishi, xalq va davlat o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida xizmat qilishi, fuqarolarning dardu tashvishlariga befarq bo‘lmasligi kerak.
Bugungi kunda mahallaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi roli yanada ortmoqda. Aholini eng ko‘p tashvishga solayotgan ijtimoiy muammolarni aniqlash va ularni hal qilish maqsadida mahalla raislari yig‘ilishlar o‘tkazib, davlat organlari va tashkilotlari rahbarlarining axborotlarini tinglamoqda. Shu bilan birga, "mahalliy nazorat" hamda "mahalla raisining so‘rovi" instituti faoliyat ko‘rsatmoqda.
Hozirgi kunda mahalla katta ijtimoiy kuchga aylandi, u har qanday muammoni hal qila olishga va fuqarolarni to‘g‘ri yo‘lga boshlashga qodir. Mahalla tizimi uchun mustahkam normativ-huquqiy baza yaratilgan bo‘lib, bu organlarga o‘z-o‘zini boshqarish bo‘yicha katta mas’uliyat yuklanadi. Mahalla, ayniqsa, kambag‘al oilalarga yordam ko‘rsatish, voyaga yetmagan bolalari bor oilalarga nafaqa tayinlash va to‘lash masalalarini hal qiladi. U yerda fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga doir masalalar hal qilinadi, yuzaga kelgan nizolar bartaraf etiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: "Bugun bizning asosiy maqsadimiz Yangi O‘zbekistonni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishdir. Uning markazida xalqning qonuniy manfaatlarini ta’minlash, har bir fuqaroning farovonligini oshirish, erkin fuqarolik jamiyatini yanada rivojlantirish va "Inson sha’ni va qadr-qimmati uchun" degan ustuvor prinsipni amalga oshirishni davom ettirish masalalari turadi". Bizning faoliyatimiz endilikda "inson – jamiyat – davlat" yangi paradigmasi asosida tashkil etiladi.
Arabcha "mahalla" so‘zi "joy" yoki "hudud" degan ma’noni anglatadi va kichik aholi punktlari yoki shahar qismlarini qamrab olgan hududiy jamoaviy birlashmani anglatadi, bu esa hukumatning aholiga yaqinligini ta’minlash va jamoat aloqalarini mustahkamlashga yordam beradi. Mahalla, shuningdek, kam ta’minlangan oilalar, nogironlar, pensionerlar va boshqa ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlarga yordam ko‘rsatadi. Fuqarolarga hujjatlarni rasmiylashtirishda yordam beradi va xayriya tadbirlarini tashkil etadi. Mahalla instituti – bu o‘z-o‘zini boshqarish va fuqarolar bilan davlat organlari o‘rtasida aloqalarni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydigan noyob ijtimoiy va ma’muriy tuzilma.
Ko‘plab mahalla fuqarolar yig‘inlari madaniy, ta’lim va sport tadbirlarini tashkil etishda ishtirok etmoqda, bu esa jamoat aloqalarini mustahkamlashga yordam beradi. Mahalla shuningdek, hududlarni obodonlashtirish, ekologik muhofaza, jamoat binolari qurilishi va ta’miri bilan bog‘liq mas’uliyatni zimmasiga oladi. So‘nggi yillarda respublikada mahallaning mahalliy masalalarni boshqarishdagi roli kuchaygan bo‘lib, bu islohotlar jamiyatning sifatli hayotini yaxshilashga qaratilgan.
Mahalla mamlakatning yoshlar siyosatida bevosita ishtirok etadi. Prezident tashabbusi bilan yoshlar bilan ishlash tizimi mahallalarda tubdan yaxshilandi. "Yoshlar daftar" va "Yoshlar portali" elektron platformalarining samarali faoliyati yo‘lga qo‘yildi, rahbarlar va yoshlar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotni tashkil etish mexanizmlari joriy qilindi. Shuningdek, mahallalarda yoshlar yetakchisi lavozimi joriy qilindi, u Prezidentning to‘g‘ridan-to‘g‘ri vakili sifatida ishlaydi. Ishlash jarayoni to‘rtta bosqichda amalga oshiriladi: mahalla – tuman – viloyat – respublika. Bu tizimning vertikal tashkil etilishi uni yanada mukammal va samarali qiladi.
Shuningdek, respublikaning har bir mahallasida yoshlar dasturlari tasdiqlandi, unda o‘g‘il-qizlar tomonidan bildirilgan muammolar va takliflar aks etgan. Dasturlar yoshlarni ish bilan ta’minlash va ular uchun bo‘sh vaqtni tashkil etishga qaratilgan.
Fuqarolar yig‘inlari yoshlar bilan ishlashga alohida e’tibor qaratadi, ularni Prezidentning beshta muhim tashabbusini amalga oshirishga jalb etadi. Yoshlarni hunarmandchilik, tikuvchilik, ekologik madaniyatni targ‘ib qilish va sog‘lom turmush tarzini ommalashtirish kabi sohalarga jalb etishga katta ahamiyat beriladi. Davlat va yoshlar ta’limi, interfaol o‘yinlar, ekologik aksiyalar va innovatsiyalarni tanishtirishga qaratilgan maxsus uchrashuvlar muntazam o‘tkazib turiladi.
Mahallaning yana bir muhim yo‘nalishi – ayollarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularni kasblarga o‘rgatish va tadbirkorlikka jalb etishdir. Shu maqsadda "Ayollar daftari" yaratilib, ijtimoiy jihatdan qiyin ahvolda bo‘lgan ayollarga yordam berishga qaratilgan. Mahallalarda ushbu daftarga kiritilgan ayollarga ish bilan ta’minlash, o‘zini o‘zi band qilish, uy-joy ijara haqini to‘lash, moddiy, tibbiy, huquqiy va psixologik yordam ko‘rsatishga katta e’tibor beriladi.
Yangi O‘zbekistondagi islohotlarning strategik vazifalari demokratik davlatni qurishga qaratilgan. Mahalla esa fuqarolarni ijtimoiy faollikka jalb qilish, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi, ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish uchun tashkilot-huquqiy mexanizmlarni tubdan isloh qilishda yordam beradi. Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlarining samarali faoliyati, keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirishda odamlarning faol va ongli ishtirokini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi.
Diloramxon Kambarova,
Farg‘ona davlat universitetining professor o‘rinbosari,
pedagogika fanlari nomzodi.
