Ustuvor ekologik rivojlanishga o'tish
Bugungi kunda ko'plab davlatlar atrof-muhitni muhofaza qilishni iqtisodiyot uchun yuk deb hisoblagan an'anaviy modeldan, barqaror ekologik rivojlanishning quvvat manbai sifatida yashil alternativaga o'tish borasidagi siyosatini keskin qayta ko'rib chiqmoqda.
Mavjud ma'lumotlarga ko'ra, atmosferaga har yili 34 milliard tonna karbonat angidrid chiqarilmoqda, umuman olganda esa issiqxona gazlari chiqarilishi 41 milliard tonnaga yetmoqda. Ushbu ko'rsatkichlar o'tgan asrning 50-yillariga nisbatan 3,8 baravarga oshgan. Bundan tashqari, uglevodorodlar manbalarining cheklanganligi va kamayishi alternativ energiya manbalarini rivojlantirish zaruratini keltirib chiqarmoqda, bu esa dolzarb va shoshilinch vazifa hisoblanadi. Shu munosabat bilan, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini dunyo miqyosida keng qo'llash jadal rivojlanmoqda. 2022-yilda qayta tiklanuvchi energiya qurilmalari umumiy o'rnatilgan quvvati 3372 gigavattni tashkil etdi, 2023-yilga kelib esa bu ko'rsatkich 3700 Gvtga yetdi. Shu jumladan, gidroelektr stansiyalarining quvvati 21 Gvtga, shamol energetikasining quvvati 75 Gvtga, quyosh energiyasining quvvati 191 Gvtga, bioenergetika quvvati 7,6 Gvtga va geotermal energiya 181 Mvtga oshdi.
2024-yilning oxiriga kelib, dunyoda qayta tiklanuvchi energiya qurilmalarining umumiy quvvati 4600 Gvtni tashkil etdi. O'tgan yili Xitoy ushbu sohada rekord darajaga erishib, quyosh energiyasining quvvatini 18 foizga, shamol energetikasini esa 45 foizga oshirdi.
Bugungi kunda energiya talabining o'sishi fonida ko'plab rivojlangan mamlakatlarda (AQSh, Yaponiya, Xitoy, Buyuk Britaniya va ayrim evropa davlatlari) energiya yetishmovchiligi muammosi yuzaga kelmoqda.
Bizning mamlakatimizda yiliga 81 milliard kilovatt elektr energiyasi ishlab chiqarilmoqda. Agar iqtisodiyotning jadal o'sishini (YaIM o'rtacha 5-6 foizga) va har yili aholining 700-800 ming kishiga ortishini hisobga olsak, energiya resurslariga bo'lgan talab ham proporsional ravishda o'sib bormoqda. Bizning hisob-kitoblarga ko'ra, 2030-yilga kelib energiya talabining yillik hajmi kamida 125-130 milliard kilovattga yetadi. Bunday sharoitda, O'zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat va jamoat qurilishi islohotlari doirasida yashil iqtisodiyotga o'tish va Barqaror rivojlanish maqsadlarini (BRM) samarali amalga oshirishga qaratilgan maqsadlar qo'yilgan.
Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish O'zbekistonning energetika sohasida muhim rol o'ynaydi. Chunki mamlakatimizda mislsiz tabiiy resurslar mavjud. Shuning uchun respublikada qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish bo'yicha keng ko'lamli ishlar olib borilmoqda. Alternativ energiya sohasida huquqiy baza yaratilgan. 2019-yilda "Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to'g'risida"gi qonun qabul qilindi, mamlakat Prezidenti tomonidan muhim va konseptual farmonlar hamda qarorlar qabul qilindi.
Tizimli faoliyat natijasida 2024-yilga kelib respublikada qayta tiklanuvchi energiya manbalarining umumiy quvvati 4500 MVtga yetdi va ularning energetika sohasidagi ulushi 16 foizni tashkil etdi. Faqat o'tgan yili qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish natijasida deyarli bir milliard kub metr tabiiy gaz tejandi, atmosferaga 1,4 million tonna issiqxona gazining chiqarilishining oldi olindi.
"Uzbekistan-2030" strategiyasiga ko'ra, mamlakatimiz 2030-yilgacha qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ulushini umumiy elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmidan 40 foizga yetkazishni rejalashtirmoqda. Shu bilan birga, energetika xavfsizligini ta'minlash uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur:
-
energetika sohasining yanada diversifikatsiyasi;
-
yangi ilg'or alternativ energiya turlarini joriy etish, jumladan samarali va ekologik toza vodorod yoqilg'isini keng qo'llash (vodorodning yoqilg'i sifatida afzalligi shundaki, uning yonishi natijasida faqat ekologik toza suv bug'i hosil bo'ladi, shuningdek, organik yoqilg'ilar bilan taqqoslaganda energiya zaxirasi ham yuqori bo'ladi; bir tonna vodorod yoqilg'isini yoqishda, 3,5 tonna organik yoqilg'ini yoqishdan hosil bo'ladigan miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi);
-
ayrim obyektlarni mustaqil (lokal) elektr ta'minot tizimiga o'tkazish, chunki uzoqlarga elektr energiyasi uzatishdagi yo'qotishlar o'rtacha 18 foizni tashkil qiladi;
-
quyosh panellari va shamol generatorlari ishlab chiqarishni kengaytirish;
-
qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo'yicha ilmiy-izlanishlarni jadallashtirish;
-
binolarni isitish va issiq suv olish uchun quyosh kollektorlarini keng ko'lamda o'rnatish (bizning iqlim sharoitlarimizga vakuum kollektorlar mos keladi);
-
yuqori energiya sarflaydigan texnologiyalarni inventarizatsiya qilish, chunki bizda ishlab chiqarish birligi uchun sarflanadigan energiya rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 2-3 barobar ko'proq;
-
chiqindilardan olingan chiqindilar gazidan foydalanish texnologiyalarining samaradorligini oshirish;
-
aholida elektr va issiqlik energiyasini tejash madaniyatini shakllantirish.
Muhimi, odamlar energetika sohasidagi islohotlarning natijasiga ishonishlari zarur. Shuningdek, jamiyat va davlatda tabiiy resurslardan foydalanishga nisbatan mas'uliyatli munosabatni shakllantirish, ularning soni cheklanganligini, ularni ehtiyotkorlik bilan foydalanishni ta'minlash zarur.
Oddiy bir haqiqatni unutmaslik kerak: bekor sarflangan energiya tufayli bir joyda uning yetishmovchiligi yuzaga keladi.
Boriya Alixanov,
Narimon Umarov,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari.
