Toshkent parlament diplomatiyasi markazi sifatida: Parlamentlararo Ittifoqqning yubiley Assambleyasi

2025 yil aprel oyida Toshkent Markaziy Osiyo tarixida birinchi marta Parlamentlararo Ittifoqning (PI) 150-yubiley Assambleyasini qabul qiladi. Ushbu tadbir 100 dan ortiq milliy parlamentlardan 2000 dan ortiq parlament a'zolarini birlashtiradi, bu esa asosiy global masalalarni muhokama qilish uchun noyob imkoniyat yaratadi. Toshkentning ushbu muhim tadbir uchun maydon sifatida tanlanishi Yangi O'zbekistonning xalqaro parlament diplomatiyasidagi ta'siri ortib borayotganini va uning demokratik islohotlarga sodiqligini ta'kidlaydi, shuningdek, mamlakatning mintaqadagi konstruktiv siyosiy muloqat markazi sifatidagi maqomini tasdiqlaydi.

Parlamentlararo ittifoq (PI) milliy parlamentlarni birlashtiruvchi eng muhim xalqaro tashkilotlardan biri hisoblanadi. Uning faoliyati BMT Bosh kotibi Antoniu Guterresh tomonidan belgilanagan tamoyilga asoslangan bo'lib, u "Parlamentlar nafaqat qonunlar chiqarishi, balki ularning ijrosini xalq nomidan nazorat qilishi kerak" deb ta'kidlagan.

O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham "Parlament haqiqiy demokratiya maktabiga, islohotlarni amalga oshirishda tashabbuskor va hal qiluvchi kuchga aylanishi kerak" deb ta'kidlaydi.

Bu so'zlar O'zbekistonning parlament nazoratini kuchaytirish, deputatlar korpusi vakolatlarini kengaytirish va qonun ijodkorligi jarayonining shaffofligini oshirish borasidagi sa'y-harakatlarini aks ettiradi. Parlamentlararo Ittifoqning 150-Assambleyasining Toshkentda o'tkazilishi nafaqat mamlakat uchun tarixiy voqea, balki Markaziy Osiyoda parlament diplomatiyasini rivojlantirishda yangi bosqichdir.

Parlamentlararo ittifoqning tarixiy evolyutsiyasi

1889 yilda tashkil etilgan Parlamentlararo Ittifoq parlament diplomatiyasini va xalqaro nizolarni tinch yo'l bilan hal etishni mustahkamlashga qaratilgan birinchi ko'p tomonlama siyosiy platforma bo'ldi. O'zining 135 yildan ortiq tarixi davomida tashkilot parlament a'zolarining kichik guruhidan 6,5 milliard kishini ifodalovchi 181 ta milliy parlament va 15 ta parlamentlararo tashkilotni birlashtirgan global institutsiyaga aylandi. XXI asrda tashkilot nafaqat o'z ahamiyatini saqlab qolmoqda, balki global muammolarni hal qilishda ham tobora muhim rol o'ynamoqda.

Bugungi kunda Parlamentlararo ittifoq demokratik institutlarni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish, parlament diplomatiyasini rivojlantirish va Barqaror rivojlanish maqsadlarini (BRM) amalga oshirish yo'lida faol ish olib bormoqda.

Tashkilot nafaqat XXI asrda o'z ahamiyatini saqlab qolmoqda, balki global muammolarni hal qilishda tobora muhim rol o'ynamoqda. U mamlakatlar o'rtasida tajriba almashish va qonun ustuvorligi, iqlim siyosati va inklyuziv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kabi sohalarda parlamentlar samaradorligini oshirishning aniq mexanizmlarini ishlab chiqishga yordam beradi. U mamlakatlar o'rtasida tajriba almashishga va parlamentlarning qonun ustuvorligini ta'minlashdan iqlim siyosati va inklyuziv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishgacha bo'lgan turli sohalardagi faoliyatini samaradorligini oshirish uchun aniq mexanizmalarni ishlab chiqishga ko'maklashadi.

Parlament diplomatiyasining tug'ilishi

Parlamentlararo ittifoq 1889 yilda taniqli parlamentarlar - fransuz Frederik Passi va britaniyalik Uilyam Rendal Kriter tomonidan tashkil etilgan.

Dastlab Parlamentlararo Ittifoq maslahat birlashmasi bo'lib, parlament diplomatiyasidan urushlarning oldini olish vositasi sifatida foydalanish va xalqaro nizolarni muloqot orqali hal qilish uchun tashkil etilgan.

Muhim bosqichlardan biri Parlamentlararo ittifoqning Millatlar Ligasi bilan hamkorligi, keyinchalik esa Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorligi bo'lib, bu yerda parlament tajribasi xalqaro institutlarni demokratlashtirish uchun ishlatilgan.

Ikkinchi jahon urushidan so'ng Parlamentlararo ittifoq o'z faoliyatini kengaytirib, mustamlakachilikni tugatish, inson huquqlarini himoya qilish va tinchlikparvarlik masalalariga e'tibor qaratdi. Bu davrda tashkilot xalqaro huquqni shakllantirish, demokratik boshqaruv tamoyillarini ilgari surish va turli mamlakatlarning global jarayonlarda inklyuziv ishtirokini ta'minlashda muhim rol o'ynadi.

Parlamentlararo ittifoq bugun: parlament hamkorligining global platformasi

Parlamentlararo ittifoqning tor doiradagi ekspertlardan global institutga o'tish evolyutsiyasi jahon hamjamiyatining o'zgaruvchan geosiyosiy vaziyatda yanada yaqindan hamkorlikka intilishin aks ettiradi.

Parlamentlararo Ittifoq asoschilarining xizmatlarini e'tirof etish sifatida Kremer-Passi mukofoti ta'sis etildi, u parlamentarizm va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga qo'shgan ulkan hissasi uchun beriladi.

2018 yil 22 mayda BMT Bosh Assambleyasi 30 iyunni Xalqaro parlamentarizm kuni sifatida rasman ta'sis etdi. 1889 yilning shu kuni Parijda Parlamentlararo Ittifoqning birinchi xalqaro konferensiyasi ochildi va global miqyosda parlament diplomatiyasi tarixini boshlab berdi.

Parlamentlararo Ittifoqning zamonaviy roli

Bugungi kunda Parlamentlararo Ittifoq eng yirik global parlamentlararo tashkilot bo'lib, 46 000 dan ortiq parlament a'zolarining manfaatlarini ifodalaydi, bu esa uni muloqot, parlament diplomatiyasi va xalqaro hamkorlik uchun eng muhim platformaga aylantiradi. Tashkilot milliy qonun chiqaruvchi organlarning tajribasi va amaliyotini uyumlashtirib, zamonaviy muammolarni bartaraf etish bo'yicha umumiy strategiyalarni ishlab chiqishga ko'maklashadi.

Parlamentlararo ittifoq xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va demokratik tamoyillarni ilgari surishda muhim rol o'ynaydi. Tashkilot faoliyatining asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:

1. Parlament diplomatiyasini rivojlantirish.

2. Tinchlik va xavfsizlikni ta'minlash.

3. Demokratiya va inson huquqlarini ilgari surish.

4. Siyosatda gender tengligi.

5. Yoshlar ishtirokini kuchaytirish.

Parlamentlararo Ittifoq nafaqat parlamentlararo hamkorlik platformasi, balki global boshqaruvning muhim instituti bo'lib qolmoqda. Hozirgi sharoitda uning xalqaro xavfsizlikni ta'minlash va inson huquqlarini ilgari surishdagi rolini kuchaytirish zarur, chunki aynan shu yo'nalishlar butun dunyoda barqaror rivojlanish va tinchlik uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Tuliya Akson (Tanzaniya) - Parlamentlararo ittifoq prezidenti Tuliya Akson 2023 yilda Parlamentlararo Ittifoq prezidenti etib saylandi va bu lavozimni egallagan birinchi afrikalik ayol bo'ldi. U boy siyosiy va huquqiy tajribaga ega bo'lib, gender tengligi va inson huquqlarini xalqaro miqyosda targ'ib qilishda etakchi o'rin egallaydi. 2020 yilda u parlament nazoratini kuchaytirish, hokimiyat shaffofligini oshirish va aholining zaif qatlamlarini himoya qilish bo'yicha faol ishlagan Tanzaniya parlamentining birinchi ayol spikeri sifatida tarixga kirdi.

Martin Chungong (Kamerun) - Parlamentlararo Ittifoq Bosh kotibi Martin Chungong Parlamentlararo Ittifoq tizimida 30 yildan ortiq vaqt davomida faoliyat ko'rsatgan, uning xalqaro diplomatiya va siyosatni rivojlantirishdagi hissasi sezilarli. U Bosh kotib sifatida demokratik boshqaruvni ilgari surishda va xalqaro hamkorlikni kuchaytirishda muhim rol o'ynaydi.

Sayonara Ilanga (Burundi) - Parlamentlararo Ittifoq Boshqaruvi raisi Sayonara Ilanga o'z faoliyatini parlament diplomatiyasini rivojlantirish va global miqyosda gender tengligini ta'minlashga bag'ishlamoqda. U Boshqaruv raisi sifatida O'zbekistonning bu boradagi sa'y-harakatlarini qo'llab-quvvatlamoqda.

Umid Akramov - Toshkentdagi Parlamentlararo Ittifoqning asosiy ishtirokchisi Umid Akramov O'zbekiston parlamentida faoliyat ko'rsatayotgan siyosatchi va ekspert bo'lib, Toshkentda bo'lib o'tadigan 150-yubiley Assambleyasining asosiy ishtirokchisi sifatida tanilgan.