ССАГЗ – Markaziy Osiyo: yangi mintaqaviy diplomatiya modeli
Xalqaro ekspertlar jamoasi mintaqaviy diplomatiyaning zamonaviy dunyodagi rolidagi o‘zgarishlarga alohida e’tibor qaratmoqda. Turli mintaqalar o‘rtasidagi diplomatik muloqot nafaqat xalqaro aloqalarni mustahkamlash uchun, balki davlatlar o‘rtasidagi o‘sib borayotgan o‘zaro bog‘liqlik sharoitida global muammolarni samarali hal qilish uchun asosiy vositaga aylanmoqda.
Shu kontekstda, Arab davlatlari Kengashi (SSAGZ) va Markaziy Osiyo (MO) mamlakatlari o‘rtasidagi hamkorlik formati mintaqalararo hamkorlikning noyob modelini tashkil etadi. Ushbu formatning noyobligi shundaki, u ikki geostrategik jihatdan muhim mintaqani birlashtiradi, har biri o‘zining rivojlanish xususiyatlariga ega, ammo shu bilan birga chuqur tarixiy, madaniy va diniy aloqalarga ega.
Diplomatik aloqalar tarixiy nuqtai
Markaziy Osiyo va Arab yarim oroli o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar ikki ming yildan ortiq vaqtni qamrab oladi va bir necha muhim o‘zgarishlarga uchragan.
Miloddan avvalgi II asrda shakllangan Buyuk Ipak yo‘li mintaqalar o‘rtasidagi birinchi barqaror iqtisodiy aloqalar tizimini yaratdi. Markaziy Osiyo davlatlari, Xitoy ipagi va Samarqand qog‘ozi kabi mahsulotlar bilan savdo qilinadigan, Arab yarim orolining muqaddas hidlari va qimmatbaho buyumlaridan ham almashinadigan asosiy tranzit nuqtalari sifatida xizmat qildi.
VIII asrda islomning tarqalishi ushbu aloqalarga ruhiy va intellektual o‘lcham berdi. Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlar islom olamining ilmiy markazlariga aylandi. Markaziy Osiyoning mashhur olimlari – al-Buxoriy, al-Xorazmiy, Ibn Sinolar ilmiy asarlar yaratdiki, ular butun islom sivilizatsiyasi uchun asosiy manbalar bo‘lib xizmat qildi.
XVI asrdan boshlab, geopolitik o‘zgarishlar va dengiz savdo yo‘llarining ochilishi tufayli an’anaviy aloqalar zaiflashdi. XX asrda esa sovet izolyatsiyasi mintaqalar orasidagi masofani yanada oshirdi.
Markaziy Osiyo davlatlarining 1991 yilda mustaqillikka erishishi yangi munosabatlar sahifasini ochdi.
Diplomatik dialogning shakllanishidagi asosiy bosqichlar
SSAGZ va Markaziy Osiyo o‘rtasida tizimli diplomatik muloqotning shakllanishi bir necha muhim bosqichlarni o‘z ichiga oladi, har biri ikki mintaqa o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishga sezilarli hissa qo‘shgan.
Birinchi bosqich (1991-2000 yillar) ikki tomonlama aloqalar rivojlanishining boshlanish davri bo‘lib, shu davrda tomonlar bir-birining siyosiy tizimlari va iqtisodiy imkoniyatlari bilan tanishdi. Bu davrda birinchi diplomatik vakolatxonalari ochildi va asosan asosiy qoidalarni belgilovchi davlatlararo kelishuvlar imzolandi. Hamkorlik asta-sekin rivojlana boshladi, chunki har ikki tomon ham Markaziy Osiyo va SSAGZ mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va istiqbollarni yaxshiroq tushunish uchun vaqtga muhtoj edi.
Ikkinchi bosqich (2001-2010 yillar) ikki tomonlama aloqalarning rivojlanishi va hamkorlikning huquqiy asoslarini shakllantirish bilan ajralib turdi. Ushbu davrda turli sohalarda, jumladan, iqtisodiyot, madaniyat, ta'lim sohalarida ko‘plab hamkorlik bitimlari imzolandi. Ayniqsa, savdo-iqtisodiy va moliyaviy-investitsiyaviy hamkorlikning faollashishi alohida ta’kidlanishi lozim.
Ushbu davrda arab kapitali ishtirokida Markaziy Osiyoda birinchi yirik investitsion loyihalar amalga oshirildi. Asosiy yo‘nalishlar quyidagilarni o‘z ichiga oldi: O‘zbekiston va Qozog‘istonda sug‘orish tizimlarini rivojlantirish va qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini modernizatsiya qilish, Turkmanistonda neft-gaz loyihalarini amalga oshirish, Tojikiston va Qirg‘izistonda gumanitar va ta’lim tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash.
Uchinchi bosqich (2011-2020 yillar) hamkorlik yo‘nalishlarining diversifikatsiyasi va dialogni institutsionalizatsiya qilish bo‘yicha birinchi urinishlar bilan xarakterlanadi. Hamkorlik sohalari kengaydi, xavfsizlik, terrorizmga qarshi kurashish, ekologiya kabi masalalar kun tartibiga kiritildi. Qiziqarli jihat shundaki, ko‘p tomonlama asosda birinchi muloqotlar boshlangan, xususan, tashqi ishlar vazirlarining uchrashuvlari formatida.
Ushbu davrning muhim diplomatik voqeasi 2014 yilda Er-Riyodda bo‘lib o‘tgan Markaziy Osiyo va Arab davlatlari Ligasi tashqi ishlar vazirlarining yig‘ilishi bo‘ldi, bu esa mintaqalararo dialogni yanada intensivlashtirish uchun konseptual asos yaratdi. Ushbu uchrashuv, Markaziy Osiyo-SSAGZ hamkorligi uchun yanada aniqroq formatni shakllantirishda institutsional namunaga aylandi.
Tahlilchilar ta’kidlashicha, Saudiya Arabistoni poytaxtida bo‘lib o‘tgan yig‘ilish natijalari ikki mintaqa o‘rtasidagi hamkorlikning sezilarli salohiyatini ko‘rsatdi, bu esa siyosiy elitalarni samaraliroq hamkorlik formatlarini qidirishga undadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ikki mintaqa o‘rtasidagi hamkorlikning faollashishiga turtki bo‘lgan asosiy omillardan biri Markaziy Osiyo davlatlaridagi ichki islohotlar, ayniqsa, O‘zbekistondagi islohotlar hamda Markaziy Osiyo ichidagi mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlashdir. Ushbu jarayonlar tashqi aloqalar va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay sharoit yaratdi.
Shu kontekstda 2017 yilda "Samarqand konsensusi"ning shakllanishini ta’kidlash mumkin. Samarqandda o‘tkazilgan Yuqori darajadagi xalqaro konferensiya davomida Markaziy Osiyo davlatlari mintaqaviy hamkorlik masalalari bo‘yicha o‘z pozitsiyalarini birlashtirib, tizimli hamkorlikni rivojlantirish uchun asos yaratdi. Ushbu tashabbusning xalqaro e’tirofi 2018 yil iyunida BMT Bosh Assambleyasining mintaqaviy integratsiya jarayonlarini qo‘llab-quvvatlovchi maxsus rezolyutsiyasini qabul qilishi bilan mustahkamladi. Ushbu voqealar, keyinchalik Markaziy Osiyo-SSAGZ dialogining rivojlanishi uchun yanada murakkabroq hamkorlik formatlarini shakllantirishga qulay sharoit yaratdi.
To‘rtinchi bosqich (2021-yildan hozirgi vaqtga qadar) ikki tomonlama hamkorlikni ko‘p tomonlama formatga aylanishi bilan ajralib turadi. Ushbu jarayonning cho‘qqisi sifatida tarixiy birinchi SSAGZ-MO sammiti bo‘lib o‘tdi, bu esa mintaqalar o‘rtasidagi aloqalarda yangi sahifa ochdi.
Ushbu voqeadan oldin, ekspert darajasida bir qator maslahatlashuvlar, tashqi ishlar vazirlarining ko‘p bosqichli muzokaralari va hamkorlikning kompleks kun tartibini ishlab chiqish kabi sinchkov tayyorgarliklar o‘tkazildi.
Birinchi SSAGZ-MO sammiti Jiddada
2023 yil 19 iyulda Saudiya Arabistonining Jidda shahrida Arab davlatlari Zaqafati Kengashi va Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi tarixiy sammiti bo‘lib o‘tdi. Ushbu voqea ikki mintaqa o‘rtasidagi aloqalar uchun yangi bosqichni boshlab berdi va tizimli ko‘p tomonlama hamkorlikka asos yaratdi.
Sammitda Saudiya Arabistoni Bosh vaziri, merosxo‘r shahzoda Muhammad bin Salman bin Abdulaziz Al Saud raislik qildi va unda Markaziy Osiyo Respublikasining barcha besh prezidenti hamda SSAGZ a'zo davlatlarining rahbarlari ishtirok etdi.
Sammitni ochib, Saudiya Arabistoni merosxo‘r shahzodasi mamlakatlar o‘rtasidagi tarixiy bog‘liqlikni ta'kidlab, hamkorlikning iqtisodiy salohiyatini yuksak baholadi: “Bugungi sammitimiz ushbu bog‘liqliklarning davomidir, bizning tarixiy merosimiz, imkoniyatlarimiz, inson resurslarimiz va iqtisodiy o‘sishimiz asosida muvaffaqiyatli boshlang‘ich yaratish uchun asos bo‘lmokda. Bu o‘sish, mamlakatlarimizning yalpi ichki mahsuloti deyarli 2,3 trillion dollarni tashkil etdi”.
Sammitning eng muhim natijalaridan biri SSAGZ va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida 2023-2027 yillar uchun birgalikda harakatlar rejasining qabul qilinishi bo‘ldi. Ushbu hujjat hamkorlikning asosiy yo‘nalishlarini belgilab berdi, jumladan, siyosiy muloqot va xavfsizlik masalalari, iqtisodiy hamkorlik va investitsiya imkoniyatlari, xalqaro aloqalarni mustahkamlash va biznes sektorlar o‘rtasida samarali sheriklikni o‘rnatish.
“Biz SSAGZ va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi 2023-2027 yillar uchun birgalikda harakatlar rejasini qabul qilishni mamnuniyat bilan qabul qilamiz. Bu siyosiy barqarorlikni ta'minlash, muloqotni kuchaytirish, iqtisodiyot va investitsiyalar sohasida hamkorlikni rivojlantirish hamda samarali sheriklikni o‘rnatishni ko‘zda tutadi”, dedi Saudiya Arabistoni merosxo‘r shahzodasi Muhammad bin Salman Al Saud. U sammit ishtirokchilarini energiya xavfsizligini ta'minlash va global oziq-ovqat ta'minoti zanjirlarining barqarorligini ta'minlash bo‘yicha sa'y-harakatlarni kuchaytirishga chaqirdi.
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha aniq takliflar bilan chiqishdi.
Xususan, O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev biznes vakillari ishtirokida qo‘shma investorlar kengashini tashkil etish va uning birinchi yig‘ilishini Samarqandda o‘tkazishni taklif qildi, Zaqafati mamlakatlari bilan erkin savdo zonasi yaratishning dolzarbligini ta'kidladi, shuningdek, Gulf mamlakatlarini Transafg‘on temir yo‘lini qurish loyihasida faol ishtirok etishga chaqirdi. Ushbu temir yo‘l Zaqafati mamlakatlarini Markaziy Osiyo bilan eng qisqa yo‘l orqali bog‘lashni ko‘zda tutadi. Shuningdek, "Zaqafati – Markaziy Osiyo" yagona vizasiz sayyohlik makonini tashkil etishni taklif etdi.
Qirg‘iziston prezidenti Sadyr Japarov Zaqafati davlatlariga Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘lini qurish va “Kampar-Ata-1” gidroelektr stantsiyasini qurishda ishtirok etishni taklif qildi. Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart Toqayev qishloq xo‘jaligi vazirlari uchrashuvlarini tashkil etish va energiya sohasidagi hamkorlikni rivojlantirish mexanizmini yaratishni ta'kidlab o‘tdi. Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg‘armasini tashkil etishni taklif qildi, Turkmeniston prezidenti Serdar Berdimuxamedov esa “Markaziy Osiyo – SSAGZ” formatidagi qo‘shma Transport qo‘mitasini tashkil etishni taklif etdi.
Rahbarlar siyosiy va strategik aloqalarni kollektiv va ikki tomonlama darajada mustahkamlash, shuningdek, mintaqaviy va xalqaro xavfsizlik va barqarorlikka erishish uchun siyosiy koordinatsiyani davom ettirishning ahamiyatini ta'kidlashdi. Ushbu maqsadlarga erishish uchun doimiy faoliyat yuritadigan mexanizm – Markaziy Osiyo va SSAGZ davlatlarining tashqi ishlar vazirlari yig‘ilishi tashkil etildi, bu esa mintaqalar o‘rtasidagi muntazam siyosiy muloqotni ta'minlashi kerak.
Sammitning asosiy qarorlaridan biri O‘zbekistonga keyingi sammitni tashkil etuvchi davlat sifatida belgilanishi bo‘ldi.
Ikkinchi SSAGZ – Markaziy Osiyo sammiti Samarqandda
Birinchi SSAGZ-Markaziy Osiyo sammitining muvaffaqiyatli o‘tkazilishidan so‘ng, ikkinchi sammitga faol tayyorgarlik boshlandi, u 2025 yil may oyida O‘zbekistonda o‘tkazilishi rejalashtirilgan. Samarqandning, Markaziy Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan biri bo‘lib, boy tarix va madaniy merosga ega bo‘lishi, sammit o‘tkazish joyi sifatida tanlanishi ramziy ma'noga ega. Ushbu shahar asrlar davomida savdo aloqalari, intellektual taraqqiyot va xalqaro diplomatiyaning asosiy markazi sifatida faoliyat yuritgan.
Tarixiy nuqtai nazardan qaraganda, Samarqanddan butun dunyo birlashgan va ajralmas bir tizim sifatida ko‘rilgan, sun'iy to‘sqinliklar va parchalanishlardan xoli. Aynan shu tushuncha "Samarqand konsensusi" nomi bilan tanilgan noyob fenomenning markazini tashkil etadi. Zamonaviy sharoitda, aynan shu falsafaga asoslanib, xalqaro hamkorlikning yangi paradigmasi shakllanmoqda.
Ikkinchi sammitga tayyorgarlik bir qator muhim tadbirlarni o‘z ichiga oladi, bu tadbirlar birinchi sammitda erishilgan kelishuvlarni amalga oshirish va yuqori darajadagi uchrashuvning dasturini shakllantirishga qaratilgan. 2024 yil dekabrida O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev va Qatar Davlat Emiri Shayx Tamim bin Hamad Al Tani o‘rtasida telefon orqali bo‘lib o‘tgan suhbatda ikkinchi sammitga tayyorgarlik masalalari muhokama qilindi.
Sammitga tayyorgarlikning muhim bosqichlaridan biri SSAGZ va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi strategik muloqotning ikkinchi vazirlar uchrashuvi bo‘ldi, u 2024 yil 15 aprel kuni Toshkentda o‘tkazildi. Uchrashuvda birinchi sammit natijalarining amalga oshirilishiga baho berildi va hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha keyingi qadamlar belgilandi.
Uchrashuv yakunlari bo‘yicha vazirlar mintaqalar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish zarurligini ta'kidlab o‘tdilar, shu jumladan, barqaror ta'minot zanjirlarini, transport va tranzit aloqalarini, oziq-ovqat, energetika va suv resurslarini ta'minlash, shuningdek, qo‘shma investitsiya loyihalarini amalga oshirish va toza energiyani rivojlantirish. Ayniqsa, o‘tgan yilning may oyida Er-Riyodda bo‘lib o‘tgan Markaziy Osiyo va Fors ko‘rfazi mamlakatlari birinchi Investitsiya forumiga tayyorgarlik masalalariga alohida e'tibor qaratildi.
Samarqandda o‘tkaziladigan sammitning kutilyotgan natijalaridan biri yangi strategik hujjatlarning qabul qilinishi, ikki mintaqa o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishning keyingi bosqichlarini belgilovchi, bir qator qo‘shma loyihalar va tashabbuslarni ishga tushirish hamda hamkorlikning institutsional asoslarini mustahkamlash bo‘ladi. Maxsus e'tibor raqamli texnologiyalar, innovatsiyalar, sun'iy intellekt, barqaror iqtisodiyot va intellektual qishloq xo‘jaligi masalalariga qaratilishi kutilmoqda.
O‘zbekiston, sammitni tashkil etuvchi davlat sifatida, boshqa xalqaro tadbirlarni o‘tkazish bo‘yicha tajribasini qo‘llab, sammitga tayyorgarlikni faol amalga oshirmoqda.
Masalan, 2025 yil 3-4 aprelda Samarqandda bo‘lib o‘tgan "Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi" sammitiga tayyorgarlikda amalga oshirilgan ishlar asosida, yuqori darajadagi tadbir uchun xavfsizlik, logistika va infratuzilmani ta'minlashda keng ko‘lamli ishlar olib borilishi kutilmoqda.
Sammitga tayyorgarlikning asosiy vazifalaridan biri birinchi sammitda erishilgan natijalarning uzluksizligini ta'minlash va keyingi hamkorlikni rivojlantirish strategiyasini shakllantirishdir, bu strategiya barcha ishtirokchi davlatlarning manfaatlarini hisobga olgan holda, zamonaviy dunyoning dolzarb chaqiriqlariga javob beradi.
Here is the translation of the text to Uzbek:
Markaziy Osiyo va KSA davlatlari o'rtasidagi asosiy hamkorlik yo'nalishlari
Iqtisodiy hamkorlik va investitsiyalar KSA va Markaziy Osiyo o'rtasidagi o'zaro aloqalarning asosiy yo'nalishidir. Tahlilchilarning ta'kidlashicha, so'nggi yillarda KSA davlatlarining Markaziy Osiyo iqtisodiyotlaridagi faoliyati sezilarli darajada kengaygan, bu esa nafaqat KSA davlatlarining iqtisodiyotlarini diversifikatsiya qilish, balki Markaziy Osiyo mamlakatlarida investitsiya muhitining yaxshilanishi bilan ham bog'liq.
KSA davlatlarining Markaziy Osiyoga bo'lgan qiziqishini belgilovchi asosiy omillardan biri o'zlarining iqtisodiyotlarini diversifikatsiya qilish va neft-gaz sohasiga bo'lgan qaramlikni kamaytirish istagidir. Shu nuqtai nazardan, Zaliyning barcha mamlakatlarida qabul qilingan uzoq muddatli rivojlanish strategiyalari, neftga qaram bo'lmagan iqtisodiyotni yaratish va "yashil" texnologiyalarga sarmoya kiritish maqsadida, KSA innovatsion taraqqiyotini Markaziy Osiyo mamlakatlari rivojlanishining jozibali modeli sifatida ko'rmoqda.
Markaziy Osiyo – 80 milliondan ortiq iste'molchilarga ega istiqbolli katta bozor. Hududda jahon neft va gaz zaxiralarining 7% to'plangan bo'lib, noyob yer materiallarining katta zaxiralari mavjud. Hududdagi 10 ta asosiy materialning zaxiralari 5,2% dan 38,6% gacha o'zgaradi.
BMT hisob-kitoblariga ko'ra, 2050 yilga kelib, hudud aholisining soni 100 million kishidan oshadi. Shuningdek, hududning o'rtacha yoshidagi aholi 30 yosh atrofida bo'ladi, ya'ni bu hudud eng yosh hududlardan biri bo'lib qoladi.
So'nggi 7 yil ichida hudud iqtisodiyoti 273,3 milliard dollardan 450 milliard dollargacha o'sdi, bu esa investitsiyalar va savdo uchun katta salohiyatni ko'rsatadi.
Iqtisodiy hamkorlikning muhim xususiyati uning ko'p yo'nalishli xarakteriga ega bo'lishidir. KSA davlatlaridan kelgan investitsiyalar Markaziy Osiyo davlatlarining turli iqtisodiyot tarmoqlariga, jumladan energetika, qishloq xo'jaligi, infratuzilma, ko'chmas mulk, turizm va moliya sohalariga yo'naltirilgan.
Xususan, qayta tiklanuvchi energetika sohasidagi hamkorlik rivojlanmoqda. KSA davlatlaridan kelgan yirik kompaniyalar, jumladan ACWA Power, Masdar, Mubadala, TACA va Nebras Power, Markaziy Osiyoda quyosh va shamol elektr stansiyalarini qurish loyihalarida faol ishtirok etmoqdalar. Xususan, O'zbekistonda 15 gigavattdan ortiq quvvatga ega obyektlar, shu jumladan energiya saqlash inshootlarini qurish rejalashtirilgan bo'lib, bu hududda barqaror energiya ishlab chiqarish va ilg'or texnologiyalarni joriy etishga yordam beradi.
Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan hamkorlik qilish bo'yicha kompleks yo'l xaritasini ishlab chiqish va O'zbekistondagi Iqlim universitetida tadqiqot dasturini yaratish Zaliyning texnologik salohiyatini Markaziy Osiyo tabiiy resurslari bilan sinergetik ravishda birlashtirishga yordam berardi.
Investitsiyalarni rag'batlantirishning samarali mexanizmlarini shakllantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ikkinchi strategik muloqot vazirlik uchrashuvida qatnashuvchi davlatlar tomonidan investitsiyalarni rag'batlantirish mexanizmlari bo'yicha takliflar ko'rib chiqildi. Infratuzilma va energetika sohalarida yirik loyihalarni muvofiqlashtirish uchun KSA-CA Investorlar Kengashi istiqbolli mexanizm bo'lishi mumkin.
Maxsus ahamiyatga ega bo'lgan raqamli infratuzilmaning rivojlanishi. Markaziy Osiyo va KSA o'rtasidagi elektron tijorat uchun yagona platformaning shakllanishi onlayn savdo hajmini bir necha barobar oshirish potentsialiga ega, bu esa an'anaviy ta'minot zanjirlarining buzilishi bilan bog'liq global chaqiriqlar sharoitida ayniqsa dolzarb bo'ladi. Transport-logistika infratuzilmasi iqtisodiy integratsiyaning chuqurlashishi uchun muhim elementga aylanadi. Jidda sammitida O'zbekiston Prezidenti tomonidan ilgari surilgan tashabbus Transafgonskiy temir yo'l loyihasini amalga oshirishni ko'zda tutadi. Ekspertlarning baho berishicha, ushbu strategik tashabbusni amalga oshirish mintaqalar o'rtasida yuklarni tashish vaqtini 30-40% ga qisqartirish va logistika xarajatlarini 15-20% ga kamaytirish imkonini beradi. Bundan tashqari, KSA davlatlari Markaziy Osiyoni global bozorlar bilan bog'lashni tubdan yaxshilashga qodir bo'lgan Xitoy–Qirg'iziston–O'zbekiston va O'zbekiston–Afg'oniston–Pokiston temir yo'l magistrallarini qurish bo'yicha qatnashishga qiziqish bildirmoqda. Iqtisodiy hamkorlikning muhim tarkibiy qismi sifatida turizmni rivojlantirish ta'kidlanadi. Ikkala mintaqadagi davlatlarning poytaxtlari o'rtasida muntazam havo qatnovi kengaytirilgan va hamkorlikda turistik marshrutlar ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo va Zaliyning o'rtasida vizasiz hududni joriy etish turistik oqimlarning faol oshishiga va biznes aloqalarining mustahkamlanishiga yordam bermoqda. Xavfsizlik va terrorizmga qarshi kurashish masalalari hamkorlikning muhim yo'nalishlaridan biridir. Ikkala mintaqa ham xavfsizlikka doir jiddiy muammolar, jumladan, terrorizm, ekstremizm, narkotiklarning noqonuniy aylanmasi va transmilliy jinoyatchilik bilan duch kelmoqda. Shu munosabat bilan xavfsizlik sohasida sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish o'zaro aloqalarning ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylangan. Jidda sammitida KSA va Markaziy Osiyo mamlakatlari liderlari mintaqaviy va xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash uchun siyosiy muvofiqlashtirishni davom ettirish zarurligini ta'kidlashdi. Sammit yakunlari bo'yicha qabul qilingan birgalikda e'lon qilingan bayonotda terrorizm, ekstremizm va boshqa transmilliy jinoyatchilik shakllari bilan kurashishda hamkorlikni mustahkamlash zarurati qayd etilgan. Xalqaro ekspertlar jamoatchiligi, ayniqsa, Afg'onistondagi muammolarni muhokama qilishga alohida e'tibor qaratmoqda, chunki ushbu davlatda mustahkam tinchlik o'rnatilmasa, nafaqat mintaqaviy, balki global xavfsizlikni ta'minlash ham imkonsizdir. Afg'oniston, Markaziy Osiyoning uchta davlati bilan umumiy chegaraga ega bo'lgan holda, butun mintaqaning barqarorligi uchun muhim omil hisoblanadi, bu esa barcha manfaatdor tomonlar, shu jumladan KSA va Markaziy Osiyo mamlakatlarining sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish zaruratini ta'minlaydi. Xavfsizlik sohasidagi hamkorlik, shuningdek, terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish, radikalizatsiya va ekstremistik targ'ibotga qarshi kurashishni o'z ichiga oladi, ayniqsa internet maydonida. Ikkala mintaqa mamlakatlari ushbu sohalarda katta tajribaga ega bo'lib, sa'y-harakatlarni birlashtirish ushbu tahdidlarga qarshi kurashish samaradorligini oshirishi mumkin. Xavfsizlik bo'yicha hamkorlikni institutsionalizatsiya qilish doirasida KSA va Markaziy Osiyo davlatlarining tegishli organlari o'rtasida muntazam konsultatsiyalar mexanizmini yaratish, shuningdek, tajriba almashish va xavfsizlik muammolarini hal qilish bo'yicha umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish maqsadida seminarlar, konferentsiyalar va boshqa tadbirlarni o'tkazish imkoniyati muhokama qilinmoqda. Shuni ta'kidlash kerakki, KSA va Markaziy Osiyo o'rtasidagi xavfsizlik bo'yicha hamkorlik suverenitetni, hududiy yaxlitlikni va davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik prinsiplariga asoslanadi, bu esa o'zaro aloqalar uchun mustahkam poydevor yaratadi.
Mana shu fundamental prinsiplar, barcha mintaqaviy dialog yo'nalishlariga tatbiq etilganda, teng huquqlilik va tomonlarning manfaatlariga hurmat asosida uzoq muddatli hamkorlik aloqalarini qurishga imkon beradi. Bundan tashqari, bunday aloqalar yangi mintaqaviy diplomatiya modelini taqdim etadi, uning o'ziga xos xususiyati esa o'zaro aloqalarning kompleksligi va amalga oshirilayotgan tashabbuslarning ko'p qirraliligidir. Ushbu modelning salohiyati ikki tomonlama aloqalar bilan cheklanmay, Aroyb yarim orolidan Xitoy chegaralarigacha bo'lgan keng hududda yangi transport-logistika yo'llari, energetik alyanslar va investitsiya mexanizmlarini shakllantirish kontekstida strategik ahamiyatga ega. Shu bilan birga, madaniy-tsivilizatsion qadriyatlar va tarixiy merosning umumiyligi uzoq muddatli hamkorlik uchun mustahkam asos yaratadi.
Alisher Qodirov, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi ISMI bo'limi rahbari
