Yangi O‘zbekiston: konstitutsiyaviy islohotlardan – konstitutsiyaviy barqarorlik sari
“Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi davlatchilik,
ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va sud-huquq sohalarini bundan keyin
ham barqaror rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdi”.
Shavkat MIRZIYOEV,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
2025-yil – yubileylar yili
Yildan yilning farqi bor, deydilar. Shu nuqtayi nazardan,2025-yil yodda qoladigan muhim voqealar va yubiley sanalariga boy bo‘ldi. Ayniqsa, joriy yildaBirlashgan Millatlar Tashkilotining 80-yilligi hamda YEXHK Xelsinki hujjatining 50-yilligi keng nishonlanayotgani alohida e’tiborga molikdir. BMT Bosh Assambleyasining 80-yubiley sessiyasida xalqaro hamjamiyat mazkur xalqaro tashkilot faoliyatini isloh qilish zarurligini yana bir bor tasdiqladi. Bu islohotlar samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash, vazifalarni bajarish tartibini qayta ko‘rib chiqish hamda ehtimoliy tarkibiy o‘zgarishlar va dasturlarni qayta tuzish masalalarini o‘z ichiga oladi.
Ayni chog‘da, 2025-yilda jahonhamjamiyati inson huquqlari bo‘yicha birinchi majburiy yuridik shartnoma –Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya qabul qilinganining 60-yilligini, shuningdek, zamonaviy ijtimoiy va siyosiy hayotning gender mezoniga asos solgan Xotin-qizlar to‘g‘risidagi Pekin deklaratsiyasi va Harakat dasturining 30-yilligini nishonlamoqda.
Inson huquqlari –hozirgi zamon sivilizatsiyasi taraqqiyotining o‘ziga xos ko‘rsatkichidir. Afsuski, dunyoda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlar, iqlim o‘zgarishlari, narx-navokelishmovchiliklari, oziq-ovqat xavfsizligi, raqamlashtirish borasidagi tengsizliklar, o‘zaro ishonchning yo‘qolishikabi muammolar inson huquqlari masalalariga va 2030-yilgacha bo‘lgan davrda Barqaror rivojlanish sohasidagi kun tartibini amalga oshirish jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Hozirgi davrda Yangi O‘zbekiston ortga qaytmas demokratik islohotlar yo‘lidan dadil bormoqda, pragmatik tashqi siyosat yuritmoqda, jahon hamjamiyati bilan ochiq va faol muloqot olib bormoqda. Mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish bo‘yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda.
XXI asrning konstitutsiyaviy manzarasi
Biz tez o‘zgaruvchan sharoitlarda shakllanadigan va sezilarli xilma-xillikka ega bo‘lgan konstitutsiyalar dunyosida yashayapmiz. Bugungi kunda konstitutsiyalar milliy o‘zlikni shakllantirishga, ijtimoiy kelishmovchiliklarni yumshatishga, inson hayotini mashinalar va sun’iy intellekt bilan o‘zaro munosabatlarga moslashtirishga, shuningdek, tabiiy va texnogen inqirozlarni bartaraf etishga ko‘maklashmoqda.
XXI asrning birinchi choragi butun dunyoda shiddatli konstitutsiyaviy islohotlar va konstitutsiyalarni yangilash davri bo‘ldi. Statistik ma’lumotlarnikeltiramiz: XXI asrdadunyomamlakatlarida60 ga yaqinyangiKonstitutsiyaqabulqilingan; parlamentlarKonstitutsiyalargatuzatishlarni750 martadanortiqko‘ribchiqqan. Dunyodao‘zgarishlargauchramagankonstitutsiyalardeyarliqolmadi. Qisqa aytganda, zamonaviykonstitutsiyalargloballashuvvamilliytaraqqiyottalablarigamos hamda muvofiqbo‘lishgaintilmoqda.
Binobarin, tuzatishlarkiritishimkoniyatibarchayozmakonstitutsiyalarningmuhimxususiyatidir. Konstitutsiyaviyislohotlarningo‘zigaxosjihatlaridanbiri–asosiyqadriyatlarni, engavvalo, davlatsuverenitetivamamlakathududiyyaxlitligi, oilavabolalik kabi qadriyatlarni mustahkamlashorqalimilliykonstitutsiyaviyo‘zlikni (o‘ziga xoslikni, qiyofani) yanadakuchaytirishhisoblanadi.
Dunyodagijadalkonstitutsiyaviyo‘zgarishlarmuqarrarravishdakonstitutsiyaviyislohotlarningasoslarigamurojaatqilishnitaqozoetadi. Bu, o‘z navbatida, konstitutsionalizmni nazariy jihatdan tushunishni yoki boshqacha aytganda, zamonaviy konstitutsiyaviy huquqni idrok etishni talab qiladi.
Konstitutsiyani tushunish haqiqiy amaliyotni ham, shuningdek, konstitutsiyaviy normalarni qo‘llashni ham birdek nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, ayni jarayon"Amaldagi Konstitutsiya" tushunchasini anglatadi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad – konstitutsiyaviy davlat qurishdir.
Konstitutsiyaviy tartibga solishning muayyan sohalari bilan bog‘liq global dunyo chaqiriqlariga javob berar ekanmiz, muqarrar ravishda huquqni, ayniqsa, konstitutsiyaviy huquqni tushunishga taalluqli bo‘lgan yalpi masalaga duch kelamiz.
Har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalari va ijtimoiy-siyosiy hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning mohiyati, qay tarzda bo‘lmasin, konstitutsiyaviy qonunchilikning rivojlanishida o‘z aksini topadi.
Konstitutsiyaningrivojlanishi, umumanolganda, doimo jamiyatvadavlattaraqqiyotiningasosiybosqichlarigamoskeladi.
Konstitutsiya davlatvajamiyatrivojlanishiningdeyarlibarchajihatlariniqamrabolib, engumumlashgannormativtartibgasolishnibelgilaydi. Konstitutsiya boshqaqonunlarga, shu jumladankodekslargaqaragandako‘proqbutunjamiyatga, ijtimoiyqatlamlarga, insonvafuqarogaqaratilganbo‘ladi.
XXI asr konstitutsiyaviy taraqqiyotining tendensiyalari
Jahondagikonstitutsiyaviyo‘zgarishlarnio‘rganishshuniko‘rsatadiki, davlatningAsosiyqonuninizamontalablarigamoslashtirishvayuzagakelayotganmuammolargajavobberaolishqobiliyatiuningo‘zigaxosxususiyatihisoblanadi.
Dunyodazamonaviykonstitutsiyaviyrivojlanishningustuvortendensiyalari quyidagilardaniborat:
• konstitutsiyaviyislohotlarningkengqamrovligi. Bu islohotlarsiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniyvagumanitarsohalarni, shuningdek, konstitutsiyaviyo‘zgarishlarva modernizatsiya jarayonlariningo‘zarobog‘liqligihamdaaloqadorliginiqamraboladi;
• konstitutsiyaviytartibgasolishko‘laminingkengayishi, ya’nidavlatboshqaruvitiziminiislohqilishvaboshqaruvshaklinio‘zgartirish;
• konstitutsiyaviymakonnirivojlantirish, huquqiysuverenitetnimustahkamlashvadavlatningkon
AkmalSaidov,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining deputati,
akademik
